داستان «اصفهان تا خانه اصفهان»

11 march 2019

محمود درویش قصه معماری شهر را روایت کرد

مهندس محمود درویش، معمار و شهرساز قدیمی اصفهان، به دعوت دانشگاه هنر در نشستی که در ادامه پروژه «راوی شهر» موسسه رویش مهر است، حاضر شده تا قصه «معماری اصفهان تا خانه اصفهان» را روایت کند. او از طرح هایی می گوید که سال‌ها در این شهر جولان دادند و امروز اثری از هویت باغ شهری اصفهان برجای نگذاشتند. طرح های جامع که سوغاتی از آمریکا بودند، اما بدون در نظر گرفتن ویژگی های بومی، جغرافیایی و اجتماعی در اصفهان اجرا شده و امروز با وجود اینکه پس از پنج دهه از آزمون سربلند بیرون نیامدند، هنوز در حال اجرا هستند.

مــــحمـــــود درویش برای رسیـــــدن به روایــــــت خانه‌اصفهان ترجیح می دهد از مسیر معماری چنددهه اصفهان عبور کند. او نخست از طرح‌های 25 ساله می‌گوید که تجربه خوشایندی برای اصفهان نبودند:« دهه 40 زمانی که آقای اشراقی شهردار اصفهان بود، نقشه اصفهان توسط یک شهرساز آمریکایی تهیه شد. یعنی همان نقشه کوکس که نخستین نقشه شهرسازی اصفهان بود و طبق آن شکل‌گیری ارگانیک و خیابان کشی ها عجولانه صورت گرفت. بعد از آن، ایرج غیایی که تحصیل کرده فرانسه بود، طرح ارگانیک را مورد مطالعه قرار داد و در آن دوره البته طرح های جامع و تفصیلی مد روز شده بود. در ایران برای نخستین بار یک مشاور و یک پارتنر فرنگی طرح 25 ساله ای را طراحی می‌کردند و از اینجا قصه آغاز شد.»به زعم درویش، مشکل عمده ای که طرح های جامع از آن دوره داشتند و هنوز هم به همان رویه عمل می‌کنند، طول زمان جمع آوری اطلاعات، داده و تجزیه و تحلیل شبکه رفت و آمد، تراکم، خدمات و پنل کاربری زمین بود:«این طرح ها براساس روش آمریکای شمالی تهیه می شد و به دلیل زمان بر بودن بسیار به ضرر شهر عمل می کرد، آنچه هنوز هم در ایران تجربه می‌شود و تا زمان تصویب طرح و سپردن آن به دستگاه اجرایی و شهرداری ها قدیمی می شود، در حالی که در این مدت مثلا ده ساله، شهر در حال تحرک، زیست و دگرگونی است.»محمود درویش در واکاوی خاطراتش از تغییر و تحول شهری اصفهان و آزمون و خطای طرح هایی که هویت شهری اصفهان را دستخوش تغییر کرد، به خاطره و طرحی جالب که یادگاری از ایرج غیایی است، می‌رسد. طرحی که اگر به آن توجه می شد، امروز رویای شهر آرمانی ما در اصفهان تحقق یافته بود:«ایرج غیایی فارغ از طرح و خطوط با یک نگاه ابتدایی و کلی برای اصفهان طرحی را ارائه داد که در آن به تمام المان‌های شهری، عناصر تاریخی، بافت و بوم شناسی اصفهان توجه شده بود. به این شکل که او اصفهان را شبیه یک کاسه در نظر گرفته بود و طبق طرح او منطقه قدیمی شهر که از خیابان وحید تا بزرگمهر و از خیابان دانشگاه تا خیابان فروغی ادامه داشت، کف کاسه و آینده شهر دور کاسه دیده شده بود و به این ترتیب، هر چه به کف کاسه نزدیک می شدیم، ارتفاع و تراکم کم می‌شد. برای مثال او ارتفاع چنارهای خیابان عباس‌آباد را 17متر در نظر گرفته بود و ارتفاع پیشنهادی‌اش برای ساختمان‌های این منطقه 12 و نیم متر بود. طبق طرح او، اگر ساختمان‌های محدوده قدیمی شهر زیر ارتفاع درختان ساخته می شد، ما همان اصفهان و باغ‌شهر قدیم و خط آسمان سبز شهر را داشتیم و از داخل، مناره و گنبدها و کوه صفه هم دیده می شد و خارج از محدوده قدیمی ارتفاع بلند تر بود. اما متاسفانه این طرح هم عملی نشد و زمانی که طرح جامع در شهرداری تهیه شد واز من خواستند آن را امضا کنم، باورم نمی‌شد چه بر سر اصفهان خواهد آمد. اما در بازنگری این طرح به عنوان دلسوزی و خدمت و بنا به تخصص دوستان زمین های کشاورزی و باغات از دل شهر خارج شد که شاید در اصل، مسئله، پسندیده و اجتناب‌ناپذیر بود، اما این بازنگری هم فارغ از شناخت جامعه‌ای بود که ما در آن زندگی می‌کردیم و یک اشکال ثبتی هم به این مسئله دامن زد؛ شهرداری قادر نبود برای روستاها و فضاهای مشاع با شهر پروانه صادر کند. بنابراین همزمان طرحی تهیه شد که دراین محدوده هر چه ساخته شده، به عنوان مالکیت مفروض شناخته و سند صادر شود و یک شبکه دسترسی و خدماتی هم برای آن تعریف شود که متاسفانه این طرح هم به فراموشی سپرده شد. شهر در حال تحرک بود و مهاجرپذیری رو به افزایش رفت و شهرداری هم قادر به جلوگیری از زمین های مشاع با شهر نشد که روستاییان به خلاف در حال ساخت و ساز آن بودند .»آن طور که محمود درویش توضیح می دهد، منطقه خانه‌اصفهان هم از طرح جامع در پیش از انقلاب بیرون آمد: « بر اساس طرح جامع 3 محدوده تعریف شده بود؛ محدوده خدماتی، محدوده 25 ساله و محدوده حفاظتی برای توسعه آینده شهر. در آن دوره تعداد آمریکایی‌ها در ایران زیاد و تفکر غربی به شدت حاکم شده بود و حاشیه نشینی نه به معنای متداول امروز بلکه به منزله یک امر لوکس در میان طبقات مرفه جامعه رواج پیدا کرده بود. آنچه در بیشتر شهرهای آمریکایی رایج بود و افراد طبقات بالا از مرکز شهر که شلوغ تر و فاقد خدمات اولیه بود، به اطراف شهر مهاجرت می کردند. خانه‌های بزرگ، فضای زیاد و امکانات وسیع و جای پارک 4 یا 5 اتومبیل بسیار دلپذیر می‌نمود. بنابر این نیاز طبقات بالا، سرمایه‌گذارانی پیدا شدند و این خانه ها را در اطراف شهرها ساختند. شرکت خانه ایران از شرکت‌هایی بود که خانه اصفهان، خانه دریا، خانه کرج و خانه پرند را در ایران طراحی ‌کرد. این شرکت در بافت‌های گسسته (شهرک‌های استاندارد و فضای بیشتر) خانه گران‌قیمتی را بر زمینی ارزان‌قیمت می‌ساختند.»به نقل از محمود درویش، طراحی و اجرای این سبک خانه های مد روز در دفتر عزیز فرمانفرئیان طراحی و در شرکت مجید اعلم اجرا شد و زمین ها و اراضی منطقه کوجان و شمال اصفهان که سهم مالک و متعلق به عاطفه و توران قصری بود، خریداری و طراحی شبکه رفت و آمد شهری آن هم توسط فریمن، مهندس آمریکایی تهیه شد: «برخی از این خانه‌ها پیش از انقلاب به فروش رفته بود و بعد از انقلاب هم زمین ها در رهن بانک صادرات بود . همچنین طلب سنگین بانک برگشت پذیر نبود و بانک هم در برابر واگذاری زمین مقاومت می کرد و از سویی، سازمان زمین آن دوره هم زمین های بایر را تصرف و بین افراد بی خانمان تقسیم می کرد. در نتیجه، دکتر مشایخی مشاور بانک صادرات پیشنهاد داد بانک در ساخت و ساز شریک شود و از مهندس امامی، مهندس هاشمی و مهندس سعادت که از طراحان کارخانه ذوب‌آهن بودند و 5 شرکت دیگر که آرشیتکت و مهندس ساختمان داشتند، از جمله شرکتی که من در آن فعال بودم، دعوت به همکاری کرد. در این میان، زمین هایی برِ خیابان اصلی وجود داشت که در زمان شکل‌گیری خانه اصفهان نگه داشته شده بود تا در زمانی دیگر با قیمت بالاتری به فروش برود و ساخته شود، اما سال‌ها گذشته بود و این طرح دیگر در خانه اصفهان جواب نمی‌داد. در نتیجه، به پیشنهاد مهندس امامی و گروه معماران قرار شد خانه‌های دو طبقه تک‌واحدی یا دو واحدی با تراکم کمتر ساخته و طرح تفکیکی خدمات شهری هم برای آن طراحی شود. تمامی این ساختمان‌ها با مصالح ساده تیرآهن و آجر که در زمان جنگ، کوپنی بود، بنا شد و در اختیار افرادی که فاقد مسکن اما دارای شئونات اجتماعی بودند، تعلق گرفت. به این ترتیب، تمامی ساختمان ها به شکل یک‌دست آماده شد، اما رعیت‌های اطراف آن منطقه هم در فکر فروش زمین های مشاع خود بودند. امروز در نقشه تنها قسمتی از شبکه خانه اصفهان ارگانیک است و بافت پیرامونی به شکل خود رو و بدون داشتن پروانه شکل گرفته، فاقد شبکه است و از فضاهای فرسوده شهری محسوب می‌شود.»بنا به گفته های مهندس درویش و پیرو تجربه غلط طرح های جامع، طرح خانه اصفهان هم که سال‌ها بر روی آن کار شده بود، ظرف یکی دو ساعت با تغییر ضوابط روبه رو و با تصویب تغییر ارتفاع، طرح قبلی به کلی نابود شد و به‌جای آن آپارتمــــان‌هایی با معماری رایج شکل گرفت.مهندس محمود درویش حالا تنها بر این پرسش تاکید می کند که چرا طرحی که در 50سال گذشته با نام طرح جامع و تفصیلی به نتیجه مطلوب نرسید هنوز دنبال کننده دارد و آیا بهتر نیست امروز به ادامه زیست و تحرک شهری در ضمن طرح‌های جامع توجه شود و سپس ادامه داد: «پیشنهادی که ما 40 سال پیش ارائه دادیم، تحت عنوان شکل‌گیری یک سازمــــــان مستقل معماری شهــــــری جدای از شهرداری، شورای شهر و نظام سیاسی بود که در آن آرشیو شهر وجود داشته باشد، از متخصصان درجه یک شهر بهره گرفته که با استمرار هر روزه بر طرح ها کار شود و طرح از مجموعه نیاز شهر پیروی کند و اگر پروانه‌ای صادر شد، به ثبت برسد تا نقشه تغییرات شهر همواره در دسترس باشد؛ آنچه هنوز تحقق نیافته است.»

 

شیما خزدوز

منبع : اصفهان زیبا